O‘zbekiston hukumati Shahrisabzni YUNESKO ro‘yxatida qoldirish uchun tirishmoqda

26 iyun kuni Bahrayn poytaxti Manamada YUNESKO Shahrisabz tarixiy markazini umumjahon madaniy merosi ro‘yxatidan o‘chirish yoki qoldirish masalasini muhokama qila boshladi. Tarixiy obidani umumjahon madaniy merosi ro‘yxatidan o‘chirish haqidagi qaror loyihasini muhokama qilgan majlis YUNESKO rasmiy sahifasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatib borildi. 

Ayni paytda umumjahon merosi qo‘mitasidagi 15 davlat vakili bunday qaror loyihasiga ovoz berishdan bosh tortdi va prezident Mirziyoev hukumatiga Shahrisabzdagi qolgan obidalarni asrab qolish rejasini ishlab chiqishi uchun yana bir yil muhlat berishni taklif qildi.

O‘zbekiston hukumatiga imkon berish taklifini Ozarbayjon¸ Bahrayn¸ Angola¸ Bosniya – Gersogovina¸ Burkina-Faso¸ Kuba va Qirg‘iziston doxil 15 davlat yoqlab chiqdi.

Braziliya vakili boshchigidagi beshta davlat namoyondalari O‘zbekistonga yana bir yil imkoniyat berishni ko‘zda tutgan yangi qaror loyihasini 27 iyun kuni taqdim etadi.

Loyihada ekspertlar guruhi tomonidan Shahrisabzga berilgan “butkul vayron qilingan”, “qayta tiklab bo‘lmaydigan” kabi bir qator “keskin” deya tanqid etilgan ta’riflar yumshatilishi kutilmoqda.

26 iyun kungi majlisda hech bir qaror ovozga qo‘yilmadi.

Vayrona ko‘lami xulosalarda aks etdi

YUNESKO Umumajahon merosi markazi kotibiyatining Osiyo va tinch okeani havzasi bo‘limi rahbari Feng Jing (Feng Jing) markaz va maslahat guruhining xulosalarini e’lon qildi:

- Eng achinarlisi, Shahrisabz markazida amalga oshirilgan qurilish ishlari shaharning tarixiy qiyofasini shu qadar vayron qildiki¸ endi hatto qadimiy ko‘chalar joylashuvini aniqlash va tiklash imkonsizdir. Qadimiy obidalar va shahar o‘rtasidagi uzviy aloqani qayta tiklash erishib bo‘lmaydigan maqsadga aylandi. Alohida turgan obidalarga kelsak, ular shunday keng ko‘lamli va batafsil restavratsiya qilingani bois obidalarning asl qiyofasi tiklab bo‘lmas darajada zarar ko‘rgan¸ - dedi Feng Jing.

Umumjahon merosi markazi va uning maslahat guruhi qo‘mitaga yuzaga kelgan vaziyat borasida chuqur tashvish bildirish, Shahrisabz o‘z oliy tarixiy qadr qiymatini yo‘qotganini tan olish va bu obidani umumjahon madaniy merosi ro‘yxatidan chiqarishga qaror berishni maslahat qiladi:

"Shahrisabzda yuzaga kelgan muammolarga bugungi kunda O‘zbekistonning boshqa madaniy meros ro‘yxatidagi obidalar ham duch kelmoqda. Bular Buxoro tarixiy markazi, Ichan Qal’a va Samarqand madaniyatlar chorrahasi obidalaridir. Umumjahon merosi markazi va uning maslahatchi guruhlari bu yerda davlat tomonidan amalga oshirilayotgan restavratsiya ishlaridan o‘ta tashvishdadir. Bu uch obida keng ko‘lamli turizm va qurilish loyihalari uchun taklif qilingan. Biz O‘zbekiston hukumati zudlik bilan bu yerda ham Shahrisabzda bo‘lgani kabi talafotlar oldini olish uchun yordamimizni qabul qilishlarini so‘rab qolamiz," deya ta’kidlanadi Umumjahon merosi markazi taqdimnomasida.

Rasmiy Toshkent rad qiladi

Ammo O‘zbekistonning YUNESKOdagi vakili ekspertlar xulosasidagi e’tirozlarni rad qildi:

- Biz shuni ma’lum qilamizki, Shahrisabz tarixiy markazining yuksak tarixiy qadr-qiymati va asl tarixiy qiyofasi saqlab qolingan. Bu yerda sizga ko‘rsatilgan suratlar bor vaziyatni aks ettirmaydi. O‘rta asrga oid barcha tarixiy obidalar saqlab qolingani rost. Qurilish ishlari faqatgina 10 foiz huddudda amalga oshirilgan. Bu hududda buzilishga tushgan ob’ektlar avariyaviy holatda bo‘lgan, suvsiz, gazsiz, elektrsiz va sanitariya holati abgor bo‘lgan uylardir. Ikkinchidan, biz, xalqaro ekspertlar tavsiyasiga ko‘ra, o‘rta asr obidalarini asrab qolish uchun yangi drenaj tizimini qurdik. O‘zbekiston hukumati Madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan obidalarni asrashga qaratilgan maxsus yo‘l xaritasini qabul qildi. 26 banddan iborat ushbu loyihada milliy qonunchillikka o‘zgartirish kiritish, yangi boshqaruv tizimini joriy etish va boshqa ishlarni amalga oshirishni mo‘ljallangan. Gapimning yakunida shuni aytamanki, Shahrisabzni umumjahon merosi ro‘yxatidan chiqarish kabi keskin qarorni qabul qilishdan oldin nafaqat maslahat guruhi ekspertlari, balki qo‘mita a’zolari ham bu tarixiy obidalarni borib ko‘rishi kerak deb o‘ylaymiz, - dedi O‘zbekistonning YUNESKOdagi vakili.

Bahsli "restavratsiya"

O‘zbekiston hukumati Shahrisabzdagi bahsli restavratsiyani  2014 yilda boshlagan edi.

Natijada, YUNESKO madaniy meroslari ro‘yxatiga kiritilgan qadimiy mahallalar o‘rnini keng xiyobon, avtomobillar to‘xtab turish joyi hamda uzun savdo markazi egallagan.

​YUNESKO Jahon madaniy merosi markazining Osiyo va Tinch okeani bo‘limi yetakchisi Feng Jing bundan ikki yil oldin Ozodlik bilan suhbatda Shahrisabzdagi yettita qadimiy mahallaning shahar tarixiy markazida joylashgan ikkitasi butunlay buzib tashlangani haqida ma’lumot bergan edi.

Feng Jing 2016 yilning mart va dekabr oylarida Shahrisabzga safar qilgan YUNESKO kuzatuv guruhiga yetakchilik qilgan edi.

Shahrisabzning himoyalangan yodgorliklari yonida sayyohlar uchun mehmonxona qurish haqidagi O‘zbekiston rasmiylari rejasi 2016 yil YuNESKO rasmiylari qistovi bilan to‘xtatilgan edi.

Ammo, bu paytga kelib shaharga ziyon yetib bo‘lgandi: bir necha qadimiy an’anaviy mahalla buzib tashlangan, YUNESKO maqomi berilgani uchun himoyalanishi kerak bo‘lgan qadimiy ariqlar yo‘q qilingandi.

YUNESKO kuzatuvchilari so‘zlariga ko‘ra, XIV-XV asrlarda qad ko‘targan yodgorliklar "nomaqbul, asl bo‘lmagan hamda qayta olib tashlab bo‘lmaydigan (temir-beton) restavratsiya materillari" yordamida hamda xalqaro konservatsiya uslublariga amal qilmagan holda restavratsiya qilingan.

Ularga ko‘ra, necha asrlar davomida saqlanib qolgan g‘ishtlarni tozalash jarayonida ularga tuzatib bo‘lmaydigan zarar yetkazilgan.

Zamonaviy tarashlash mashinalari yordamida XIV asrda qurilgan “Dorus-Saodat” majmuasi, o‘rta asrlarda qurilgan hammomlar, XV asrda qurilgan Ko‘k gumbaz masjidi hamda XVIII asrda qurilgan Chorsu bozorlari tozalab, yaltillatilgan.

O‘zbekiston Me’morlar uyushmasi a’zosi Abdumalik Turdiev  Ozodlik bilan suhbatda Shaxrisabz eski shahar mavzeining katta qismi yo‘q qilinganini aytdi:

"Shahrisabz shahri eng qadimiy qismining 10 foizdan ortig‘ini buzib tashlashibdi. Me’morlar va soha mutaxassislari fikrini inobatga olishmadi. Baribir bu soha me’morlar qo‘lida emas, biznesmen pudratchilar qo‘lida. Bizda qurishdan buzish yaxshi pul turar ekan. Shuning uchun bular buzishga ishqiboz. Agar imkon bo‘lsa, O‘zbekistondagi tarixiy maskanlarda har qanday qurilish-ta’mirlash ishlarini noma’lum muddatga to‘xtatish kerak”, deya taklif qildi me’mor.

Turdievga ko‘ra, Shahrisabzdagi Jahongir maqbarasi va Hazrat Imom masjidi ham restavratsiya bois tarixiy qiymatini yo‘qotgan:

"O‘zbek mulozimlari konservatsiya emas, restavratsiya tarafdoridir. Mustaqillik davridagi “Amir Temur mafkurasi” tufayli Shahrisabzda misli ko‘rilmagan ta’mirlash ishlari natijasida shahar ko‘rki qaytib bo‘lmas miqyosda buzildi. Amir Temurning 660 yilligi munosabati bilan olib borilgan "tezlashtirilgan restavratsiya" bois Oqsaroy qadimiy obidadan ko‘ra Disneylend multiklaridagi Aloviddin saroyiga o‘xshaydigan psevdo obidaga aylantirildi", - deydi suhbatdosh.

Samarqand va Shahrisabz obidalari haqidagi turkum maqolalar muallifi¸ jurnalist va yozuvchi Habib Temirov Ozodlik bilan suhbatda qadimiy binolarni konservatsiya qilmasdan "yaltiratib ta’mirlash" o‘zini oqlaganini aytadi.

Ayni paytda suhbatdosh Amir Temur davrida qad rostlagan Shaxrisabzning o‘n foizini tiklab bo‘lmas holga keltirgan mulozimlarga chora ko‘rish kerak degan taklifni bildirdi. Temirovga ko‘ra, YUNESKO Shahrisabzni o‘z ro‘yxatidan chiqarmasligi kerak.