Zašto je makedonska crkva vraćena u zagrljaj srpske?

Tema Mosta Radija Slobodna Evropa (RSE) bila je u kakvom su odnosu Srpska i Makedonska pravoslavna crkva nakon saopštenja Sabora Srpske pravoslavne crkve o pomirenju dve crkve. Sagovornici su bili Slobodan Sadžakov, sociolog religije i profesor Univerziteta u Novom Sadu, i Vladimir Veljković istoričar iz Niša koji se bavi pitanjima religije.

Bilo je reči o tome da li je ovo kraj poluvekovnog raskola između dve crkve, zašto je Makedonska crkva tek sada nakon 60 godina prihvatila status najšire autonomije koji joj je 1959. godine ponudila Srpska crkva, a koji je tada odbila, da li je na to uticala činjenica što joj Vaseljenska patrijaršija nije dodelila autokefalnost kako su se u Skoplju nadali, zašto vaseljenski patrijarh Vartolomej nije u makedonskom slučaju postupio kao u ukrajinskom kada je Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi dodelio autokefalnost i time je izdvojio iz okvira Moskovske patrijaršije, da li je Vartolomej to učinio da Srpsku pravoslavnu crkvu ne bi previše gurnuo u zagrljaj Ruske pravoslavne crkve sa kojom je u sukobu, da li je Makedonska crkva žrtva geopolitičkih igara u pravoslavnom hrišćanstvu, šta znači najšira autonomija koju Srpska crkva priznaje Makedonskoj, kao i o tome da li će otpočeti dijalog između dve crkve o kanonskom statusu Makedonske crkve i da li bi se moglo dogoditi da Srpska crkva prizna Makedonskoj autokefalnost ili je to daleko od svake realnosti.

Omer Karabeg: Devetog maja Vaseljenska patrijaršija priznala je Makedonsku pravoslavnu crkvu pod imenom Ohridska arhiepiskopija i uspostavila s njom kanonsku i liturgijsku zajednicu. Sedam dana nakon toga Sabor Srpske pravoslavne crkve saopštio je da prihvata da Makedonska pravoslavna crkva ima status najšire moguće autonomije u okviru Srpske pravoslavne crkve i da uspostavlja s njom puno liturgijsko i kanonsko opštenje. Šta je Makedonskoj pravoslavnoj crkvi priznala Vaseljenska patrijaršija, a šta Srpska pravoslavna crkva?

Slobodan Sadžakov: Moj utisak je da je postignut dogovor između tri strane - Vaseljenske patrijaršije, Makedonske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve. Nije tu bilo ishitrenih poteza Vaseljenske patrijaršije kako to neki analitičari tumače. Vaseljenka patrijaršija se prva oglasila da bi pripremili teren za ono što će uslediti, a to je saopštenje Sabora Srpske pravoslavne crkve kojim je ona potvrdila primat i opet stavila Makedonsku pravoslavnu crkvu pod svoju jurisdikaciju. To je daleko od onoga što je Makedonska crkva priželjkivala - da od Vaseljenske patrijaršije dobije autokefalnost.

Vladimir Veljković: Srpska pravoslavna crkva je proglasila ponovno ujedinjenje sa Makedonskom pravoslavnom crkvom na nivou onoga što joj je ponudila još 1959. godine. To je najšira moguća autonomija i puna unutrašnja samostalnost. To je korak unazad za Makedonsku pravoslavnu crkvu. Zanimljivo je da srpskoj stani ne smeta naziv makedonska dok je Vaseljenska patrijaršija zahtevala da se crkva u Severnoj Makedoniji ne može zvati makedonska već Ohridska arhiepiskopija.

Tri scenarija

Slobodan Sadžakov: Postojala su zapravo tri scenarija. Prvi scenario je bio ukrajinski - da Makedonska pravoslavna crkva dobije autokefalnost direktno od Vaseljenske patrijaršije. Šta bi to značilo? To bi značilo nove turbulencije u pravoslavlju, veliki sukob Vaseljenske patrijaršije sa Srpskom pravoslavnom crkvom i dodatno guranje te crkve u zagrljaj Moskovske patrijaršije.

Drugi scenario bio je da Srpska pravoslavna crkva sačuva Makedonsku u svom okrilju i taj scenario je realizovan. To je vraćanje na stanje iz 1959 godine. Takav rasplet apsolutno odgovara Srpskoj pravoslavnoj crkvi i zato je Sabor u svom saopštenju bio velikodušan i blagonaklon prema Makedonskoj pravoslavnoj crkvi.

Treći scenario je da Makedonska crkva dobije autokefalnost preko srpske što je na veoma dugom štapu i može da potraje decenijama. Zanimljivo je da su Vaseljenska patrijaršija i Ruska pravoslavna crkva, koje su inače u sukobu, posle dugo vremena imale isti stav u makedonsko-srpskom sporu. Obe su bile za to da se Makedonska crkva vrati u okrilje Srpske. Mislim da je Vaseljenska patrijaršija procenila da bi direktno davanje autokefalije Makedonskoj pravoslavnoj crkvi izazvalo velike tenzije i dovelo do prekida njenih veza sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

To je neka vrste borbe između Vaseljenske i Moskovske patrijaršije za Srpsku pravoslavnu crkvu. Očekivalo se da će Vaseljenka patrijaršija nakon davanja autokefalnosti Ukrajinskoj crkvi to učiniti i sa Makedonskom, a nakon toga možda i sa crnogorskom, ali je postupila drugačije i povukla potez koji je velikoj meri zadovoljio Srpsku pravoslavnu crkvu.

Vladimir Veljković: Na ukrajinskom pitanju zaista je napravljen izuzetak jer je Vaseljenska patrijaršija dodelila autokefaliju, odnosno tomos, crkvenim grupama koje ne samo da nisu imale rešen kanonski status već je bila sporna i validnost njihovih crkvenih činova. To je s razlogom izazvalo turbulencije u pravoslavnom svetu, pre svega na relaciji Moskva - Vaseljenska patrijaršija.

S druge strane, Moskovska patrijaršija je unela političke konotacije u svoj tradicionalni crkveni prostor pre svega podrškom takozvanom ruskom svetu što ukrajinski vernici nisu mogli da prihvate. To je iskoristila Vaseljenska patrijaršija da poveća svoj uticaj u pravoslavnom svetu. Vaseljenski patrijarh je prvi među jednakima, ali po tradiciji, koja je vladala u pravoslavnom svetu, odluke bi trebalo da se donose saborno.

Međutim, u slučaju davanja autokefalnosti ukrajinskoj crkvi vaseljenski patrijarh je sam odlučio pozivajući se na svoje pravo. To se očigledno nije ponovilo u makedonskom slučaju, pa je Vaseljenska patrijaršija uputila Makedonsku crkvu da pitanje svog konačnog statusa rešava sa Srpskom crkvom.

Omer Karabeg: Zašto je to uradila Vaseljenska patrijaršija? Da li zbog toga da Srpsku pravoslavnu crkvu ne gurne previše u zagrljaj ruske kao što kaže gospodin Sadžakov?

Vladimir Veljković: Sigurno. U crkvenim i političkim krugovima u Srbiji se već duže vreme negativno gleda na Vaseljensku patrijaršiju, naročito na ono što je ona uradila u Ukrajini. U Srbiji je proruski narativ jako snažan i Vaseljenska patrijaršija se bojala da bi u slučaju da je priznala autokefalnost Makedonskoj pravoslavnoj crkvi došlo do prekida njenih odnosa sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Ponuda iz 1959. godine

Omer Karabeg: U Saopštenju Sabora Srpske pravoslavne crkve kaže se da je Makedonska pravoslavna crkva prihvatila status najšire moguće autonomije koji joj je Srpska pravoslavna crkva dodelila još 1959. godine. Zašto Makedonska crkva sada prihvata ono što je odbila pre 60 godina?

Slobodan Sadžakov: U pitanju je trenutni odnos snaga. Nakon proglašenja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve 1967. nastupilo je doba raskola sa mnogo turbulencija u odnosima između dve crkve. Makedonska crkva je želela da se prekine to stanje, pa je od 2018. uz pomoć makedonskog državnog vrha intenzivirala napore da definitivno izađe iz okvira Srpske pravoslavne crkve i dobije autokefalnost od Vaseljenske patrijaršije. To se nije dogodilo.

Ne treba zaboraviti da je pravoslavlje kao i katoličanstvo, a pravoslavlje posebno, u ovom momentu podložno političkim uticajima i geopolitičkim aspiracijama. Ruska pravoslavna crkva sledi državnu politiku Rusije kao što i Srpska pravoslavna crkva u mnogome sledi državnu politiku Srbije. Između Srbije i Rusije dugo je postojalo saglasje i na međudržavnom nivou i na crkvenom nivou.

Međutim, u situacija koja je nastala zbog rata u Ukrajini vidimo da Srbija na neki način pokušava da napravi zaokret ka Zapadu. Čini se da u tom smislu treba tumačiti i gest vaseljenskog patrijarha - kao pokušaj da se Srpska pravoslavna crkva izvuče iz ruskog zagrljaja.

Vladimir Veljković: Makedonska crkva je 1959. prihvatila široku autonomiju, a onda ju je1967. odbacila i proglasila autokefalnost. Ali mislim da su Makedonci danas prihvatili da uđu u jedinstvo sa Srpskom crkvom na osnovu ponude iz 1959. zato što se nadaju da će u dijalogu sa Srpskom crkvom vrlo brzo doći do konačnog rešenja.

Ne vidim zašto bi trebalo čekati godinama na rešenje njihovog statusa. Mislim da će se tom dijalogu vrlo brzo pristupiti. Da nije tako, ne bi pristali da ponovo uđu u jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Autokefalnost

Omer Karabeg: Gospodine Sadžakov, slažete li se da su Makedonci pristali na najširu autonomiju zato što smatraju da je to korak ka autokefalnosti?

Slobodan Sadžakov: Možemo samo spekulisati. Znate kako stoji s tim raskolima - to može da traje 10, 20, 50, pa i 100 godina i 1000 godina. Naravno da je saopštenje Sabora Srpske pravoslavne crkve puno pomirljivosti i blagonaklonosti, ali to samo govori o njihovom zadovoljstvu ovim rešenjem. Sem autonomije sve je smešteno u maglovitu budućnost. U saopštenju Sabora se, pored ostalog, kaže da bi konačno rešenje kanonskog statusa Makedonske crkve trebalo da bude na osnovu svepravoslavnog saglasja. Šta to znači?

Ako imamo u vidu šta se događa s pravoslavljem poslednjih godina, ako imamo u vidu veliki rascep na dva krila - rusko i carigradsko, postavlja se pitanje do kakvog se pravoslavnog saglasja može doći u budućnosti. Makedonska pravoslavna crkva je zaista na mnogo načina u nezavidnom položaju.

Pored nerešenih odnosa sa Srpskom crkvom, postoje i neprestana osporavanja od strane Bugarske pravoslavne crkve, Grci im osporavaju ime, a Vaseljenska patrijaršija ne izlazi u susret njihovim aspiracijama i očekivanjima. Tako da su se oni opredelili za ono što je u ovom trenutku bilo moguće s nadom da će uskoro rešiti i svoj konačni status. Ali nisam uveren da će se to desiti tako brzo.

Omer Karabeg: Da li je ovim poslednjim događajima Makedonskoj pravoslavnoj crkvi definitivno stavljeno do znanja da može da postane autokefalna samo ako joj to odobri Srpska pravoslavna crkva?

Vladimir Veljković: Tako sada zaista izgleda na osnovu stava Vaseljenske patrijaršije. Makedonskim i srpskim episkopima prepušteno je da urede svoje odnose i konačan status. Pravoslavne crkve se često pozivaju na poštovanje tradicionalnog kanonskog poretka u dobijanju autokefalije, ali taj postupak zapravo nije definisan. O tome su crkve trebalo da se dogovore na svepravoslavnom saboru na Kritu 2016. godine, ali Moskovska patrijaršija je bojkotovala taj sabor tako da nije bilo nikakvog dogovora.

Danas je pravoslavlje u nekoj vrsti previranja. Posebno su poremećeni odnosi između Moskovske i Vaseljenske patrijaršije. Moskovska patrijaršija osporava pravo Vaseljenskoj da dodeli autokefalnost ukrajinskoj crkvi, a sama je krajem prošle godine osnovala svoju crkvenu upravu u Africi narušavajući kanonski poredak Aleksandrijske patrijaršije.

Omer Karabeg: A da li bi se moglo desiti da Vaseljenska patrijaršija promeni svoj stav i dodeli autokefalnost Makedonskoj pravoslavnoj crkvi ako se zaoštri njen sukob sa Ruskom pravoslavnom crkvom i ako se Srpska pravoslavna crkva još više okrene Rusiji?

Slobodan Sadžakov: Ništa nije isključeno. Vartolomej je u ovom trenutku vratio stvar u stare okvire i sve prepustio Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Ali na osnovu njegovog dosadašnjeg ponašanja ne bi me iznenadilo da dođe do nekih drugačijih odluka shodno tendencijama datog trenutka.

Široka autonomija

Omer Karabeg: Šta praktično znači najšira moguća autonomija? Da li će Srpska crkva imati neke ingerencije nad Makedonskom?

Vladimir Veljković: Makedonska pravoslavna crkva će biti samostalna i autonomna u pogledu svoje crkvene uprave. Moći će da samostalno bira episkope i poglavara crkve i taj izbor stavi do znanja Srpskoj pravoslavnoj crkvi kako bi ona dala saglasnost, ali bez moći da ospori ta imenovanja.

S druge strane, Makedonska crkva će biti u obavezi da u svojim liturgijskim molitvama na prvom mestu spominje srpskog patrijarha, pa tek onda ostale pravoslavne patrijarhe. Ja mislim da je to prelazno rešenje i da su Makedonci dobili garancije da ono neće biti trajno i da će se ići na potpuno rešavanje njihovog statusa.

Slobodan Sadžakov: Makedonska pravoslavna crkva će sigurno dobiti široku autonomiju. Ali to nije u skladu sa njenim aspiracijama koje traju od raskola šezdesetih godina. Težnja ka autokefalnosti vezana je i za državnu politiku. Zato sadašnje rešenje ne može zadovoljiti Makedonce.

Autonomija, koliko god da je široka, različita je od autokefalnosti. Ne bih isključio da će je u nekom trenutku dobiti, ali bih podsetio na onu krilaticu da ništa ne traje toliko dugo kao privremena rešenja. Znajući kako funkcioniše Srpska pravoslavna crkva mislim da oni neće biti previše zainteresovani za autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve.

Pomirenje ili predstava za narod?

Omer Karabeg: Patrijarh Srpske pravoslavne crkve Porfirije i arhiepiskop ohridski i makedonski Stefan zajedno su prošle sedmice služili liturgiju pomirenja u Hramu Svetog Save u Beogradu. Da li je reč o istinskom pomirenju nakon pola veka raskola ili je to samo predstava za narod?

Vladimir Veljković: Ako tumačimo iz pravoslavne perspektive, liturgijsko jedinstvo dve crkve je najveće moguće jedinstvo i manifestacija crkvenog zajedništva. Oni nisu nikako drugačije mogli da obeleže novopostignuto jedinstvo nego zajedno služeći liturgiju. Ponavljam, mislim da će sve to na kraju da dovede do priznanja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve od strane Srpske pravoslavne crkve.

Slobodan Sadžakov: Šta znači istinsko pomirenje? Tolike decenije su protekle u sukobima i optužbama. Moj je utisak da je ovo iznuđeno rešenje kojim pre svega može biti zadovoljna Srpska crkva zato što su joj vraćene ingerencije nad Makedonskom. Taj patronat joj je važan u simboličkom smislu. Ona nastoji da zadrži sve ono što je novouspostavljena Srpska patrijaršija u Kraljevini Jugoslaviji dobila 1922. godine od Carigradske patrijaršije.

Puno toga se dogodilo u poslednjih 100 godina, ali Srpska pravoslavna crkva želi da u simboličkom smislu zadrži patronat nad Makedonskom pravoslavnom crkvom i da ne dozvoli postojanje Crnogorske pravoslavne crkve. Tako da mislim da je ovo prosto sporazum dva partnera. Ne može se govoriti o nekom iskrenom jedinstvu, niti o nekim, ne znam kako sjajnim odnosima.