Bozğunlıq muhtariyeti: «Qırım Cumhuriyeti künü» ve qırımtatar meselesi
Qırımda yanvarniñ 20-nde 1991 senesi Qırım muhtariyetiniñ yañıdan yaratıluvı aqqında referendumnıñ daa bir yılı qayd etile. Yarımada işğalinden evel bu kün Qırım Muhtar Cumhuriyeti künü olaraq qayd etilgen edi. 2014 senesiniñ başında Rusiye akimiyeti bu künni bayram ilân etip, «Qırım Cumhuriyeti künü» dep adlandırdı. Qırımtatar Milliy Meclisi yarımadada qırımtatar muhtariyetini quruv maqsadınen Ukraina Anayasasına deñişmeler kirsetmege talap ete.
Şübheli bayram ve yarımada statusı aqqında esas suallerge Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyev Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında cevap berdi. Bu maqale ilk sefer 2017 senesi yanvarniñ 20-nde Qırım.Aqiqatta derc etilgen edi.
– «Qırım Cumhuriyeti kününi» yanvarniñ 20-nde qayd etmek kerekmi?
– Bir kün bir sıra hayırlav mesacını aldım, şaşıp qaldım. 1991 senesi yanvarniñ 20-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ yañıdan yaratıluvı aqqında sahte referendum olğanını hatırlatmaq isteyim, qırımtatar halqına bir şey bermedi. Daa 1989 senesi Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ Yuqarı Şurası 1944 senesiniñ sürgünliginden soñ qırımtatarlarnıñ reabilitatsiyası topraq meselesi çezilip olmalı, dep qara çıqardı. Şunıñ içün 80-lerniñ soñunda Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetini ğayrıdan tiklemege qarar alındı, em de bütün idare organlarınıñ erkânlarına qırımtatarları kirmek kerek edi.
– 1991 senesinden soñ Ukraina akimiyeti sovet reberleri añlağan ve azırlağan şeylerge emiyet bermedi, demek?
– Öyledir. Ukraina elitasını unitar devlet terkibinde muhtariyet qorquzğan edi, çünki o vaqıt bile bugünki «DNR», «LNR» ve digerlerine oşağan sahte devletlerniñ peyda olması içün telükeli bir emsal bar edi. Faqat toprağında belli bir halq toplu yaşasa, er angi devlet terkibinde muhtariyet ola bile. Vaziyetni bir tarafqa deñiştirmek qorqusınen Ukraina qırımtatarlarnen işbirligi yapmayıp, Qırım Muhtar Cumhuriyetini saqlap qaldı.
– Bugün, Qırım Rusiyeniñ işğali altında qalğanda, Ukraina bu meseleni nasıl çeze bile?
– Hatalarnı qabul etip, er bir qararğa diqqat etmeli, qanun ya da Anayasağa deñişmeler kirsetmeli. Qırımnıñ topraq muhtariyetini qorumaq, mence, manasız olur – biz sıñırlar degil, tamır halqlarnıñ aqlarını qoruv, saqlap qaluv ve mündericesi müim olğan etnik muhtariyet aqqında aytamız.
– Rusiye Qırımnı işğal etkende qırımtatarlarğa ne vade etti, hatırlatıp olursıñızmı?
– Rusiyeliler Qırımnıñ Devlet şurasında (Qırımnıñ Rusiye parlamentinde – QA) yerlerniñ 20%-ını bizim vekillerimizge berilmesini teklif etti, yarımadada üç devlet tili olacağını bildirdi ve ilâhre. Amma halqara uquqnı bozğan devletnen añlaşmaq imkânsız olğanı belli edi. Bunı kördik: Qırım Rusiyege tamır halqlarnıñ aqları temin etilgen istiqrar regionı olaraq degil, kerçek idare ve insan aqlarından temizlengen topraq olaraq kerek. Şunıñ içün işğalcilernen beraber «Qırım Cumhuriyeti kününi» qayd etmek – olarnıñ yalanı ve repressiyalarına qol tutmaqtır.
MALÜMAT: 1991 senesi yanvarniñ 20-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ yañıdan yaratıluvı aqqında umumqırım referendumında Qırım sakinleriniñ 93,26%-ı qol tutıp rey berdi. O vaqıt yarımadada yaşağan qırımtatarlarnıñ ekseriyeti qırımtatar halqınıñ milliy lideri, hususan Mustafa Cemilevniñ çağıruvlarına emiyet berip, referendumnı boykot etken edi.
Rey berüvge çıqarılğan sual böyle edi: «Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ subyekti ve İttifaq añlaşmasınıñ iştirakçisi olaraq yañıdan quruluvına qol tutasıñızmı?».
1991 senesi fevralniñ 12-nde umumqırım referendumınıñ neticeleri esasında Ukraina Yuqarı Radası «Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ ğayrıdan tiklenüv» qanunını qabul etip, dört aydan soñ 1978 senesi Ukraina Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Anayasasına deñişmeler kirsetti.
1991 senesi sentâbrniñ 4-nde Qırım parlamentiniñ fevqulâde sessiyası cumhuriyetniñ devlet suvereniteti şartnamesini qabul etti. Anda Ukraina terkibinde uquqiy demokratik devletni qurmaq ğayreti aqqında aytıldı.
1991 senesi dekabrniñ 1-nde Ukraina referendumında Qırım sakinleri Ukraina mustaqilligi aqqında rey berüvde iştirak etti. Qırımlılarnıñ 54 fayızı Ukraina mustaqilligi içün rey berdi.
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Vitaliy Portnikov, kyivli jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi