МУҲАББАТ ВА НАФРАТ… (4-қисм. Биринчи китоб)

* * *

Соат олтидан ошиб қолганди. Иш куни тугаган. Кўчада одам кўп эди. Толмас Бадриддинович ичида хурсанд бўлди. Чунки Сумбулхон ҳам ишдан қайтади. У кўп кутиб қолмайди. Унинг хурсандлигидан бошини қашлайдиган одати бор эди. Ҳозир ҳам шундай қилди.

— Аввалги сафаргидай эшигининг тагигача борма, берироқда тўхта. Кейин манави пулни ол, — дея раис ҳайдовчининг ёнидаги ўриндиққа иккита қип-қизил ўн сўмликни ташлади-да, иржайганча: — гастрономга кириб, ширинликлардан ол, колбаса эсингдан чиқмасин. Ҳа, ароқ тугаб қолганди, ундан ҳам биттасини сумкангга солволасан-да, уйга обориб берасан. Мени сўрашса, «Обкомга мажлисга кетди», дегин. Райком билан бирга. Тушундингми? — деди.

Элёр бошини қимирлатиб, тасдиқ ишорасини қилди. У худди ёш йигитлардай кўкрагини кериб, чаққон юриб кетаётган Толмас Бадриддиновичнинг ортидан тикилиб тураркан, ғижинди: «Қизи бўлмаганда, ҳаётда бу аблаҳни олиб юрмасдим» дея кўнглидан кечирди.

У дўконга кириб, бозорлик қилди. Раиснинг уйига етиб борганида, соат миллари тунги ўнга яқинлашиб қолганди. Дарвозадан кириши билан кўзи Паризодга тушди. У сўри остидаги ҳалинчак ўриндиқда олма еб ўтирган экан. Элёрни кўриши билан жилмайди:

— Уррэй, дадам келди, хўрозқанд опкелди, — деди жилмайиб.

— Ҳимм, хўрозқанд… Зўридан, куни билан шимиб юрсанг ҳам, тамом бўлмайдиганидан. Мана, — деб Элёр қоғоз пакет ичидан ароқни чиқариб, унга кўрсатди.

Паризоднинг афти бужмайди. Ўрнидан дик этиб турди-да, чоп-қиллаб йигитнинг ёнига келди:

— Сиз адашдингиз, менимча. Ўзингизникини билмай кўрсатиб қўйдингиз. Қани, пакетнинг ичидагиларини кўрсатинг-чи, — деди шўхлик қилиб.

Унинг овози нозли, майин ва ширали эди. Яна шаҳар қизларига ўхшаб кийиниб олгани ўзига шунақанги ярашгандики, Элёр шўрлик ҳушини йўқотаёзди.

— Колбаса, сир, помидор, бодринг, гўшт… Оббо, менга ҳеч нарса йўқ экан-ку, — аразлаганча киприкларини пирпиратди қиз.

— Сенгами, сенга, сенга…

— Тўтимисиз, нима бало? Битта сўздан бошқасини билмайсизми? — дея шўх кулди Паризод.

— Ҳа-а, шунақа, шеккилли… Ҳалиги янгамга айтиб қўйсанг, Толмас ака…

— Биламан! Ҳар доимгидай мажлисга кетган. Обкомга… Бутун бошли областда битта менинг дадам раис. Обком ҳафтада бир марта дадам бечорани кўрмаса, туролмайди. Элёр ака, шу обком деганингиз аёл кишимасми?!

Қизнинг кўзи чироқ ёруғида ялтиллаб, ёниб кўринар эди.

— Аёл… Нега аёл бўларкан? — дея Паризоддан кўзини олиб қочди йигит.

— Аёл бўлмаса, нега ҳадеб чақираверади?

— Энди мен кичкина одамман. Катталарнинг ишларига аралашавермайман. Сен ҳам кичкинасан. Катта бўлсанг, билиб оласан, тушундингми, ойим қиз?

— Ойим қиз, ойим қиз! Қаердан топгансиз шу гапни? — деб лабини бурди Паризод.

Шу қилиғи ҳам унга ярашди. Шу ҳам унинг чиройини очди. Йигитнинг юрагини ўйнатди. Қанийди, имкон бўлса-ю, қизни кўтариб, чирпирак қилиб айлантирса. «Бошим айланиб кетди! Йиқиламан!» дея қиқирлаб кулса, қичқирса бу малак.

Раиснинг аёли уйдан ҳовлига чиқди. Йигит билан қиз томонга қаради. Энсасини қашлади.

— Келдингларми, Элёр? — дея овоз берди.

Йигит айб устида қўлга тушгандай чўчиб тушди. Бирдан жиддий тортди.

— Ҳа, йўқ. Раис бова мажлисга кетди, — деди довдираб.

— Ҳимм, тушунарли. Сендан бозор қилиб, бериб юбордими?

Элёр бошини қимирлатиб, тасдиқ ишорасини қилди.

— Яхши бўпти. Ҳозир ишинг йўқми?

— Йўқ, фақат уйга кетаман.

— Борасан… Укам келган, бирга ўтир, бечора бир ўзи ёрилиб кетай деяпти. Пари, сен бозорликни акангнинг қўлидан ол-да, музлаткичга қўй, — деб Насима опа ҳовлининг нариги адоғига кета бошлади.

— Ҳимм, — деди Паризод Элёрга қошини қоқиб, — қўлга тушдингизми? Кетиб бўпсиз уйингизга. Меҳмон билан ўтиринг. Бирам яхши меҳмон, бирам яхши меҳмонки, ўтирасиз-у, жойингиздан қимирлолмай қоласиз.

— Яхши одамлар билан биринчи марта ўтиришим эмас…

— Бўпти, киринг унда.

Қизнинг кетиш чоғида ҳам нозланиб қўйиши унинг кўнгли шўхлик тусаб турганидан далолат берарди. Лекин… Ўша лекинлар кўпинча одамга панд беради-да. Бўлмаса, ҳеч қурса, манави нозланаётган санамнинг сочидан тортиб қўйишга имкон бор-ку. Агар шундай қилса, Паризод баттар ўйноқлайди, баттар шўхлик қиларди…

Элёр ичкарида бунақанги одамни учратаман деб сира ўйламаганди. Қизарган кўзи пиёладай келадиган, соқоли ўсиб кетган нусхани кўрган кишининг афти бужма-йиши турган гап. Элёр уни раиснинг уйида эмас, кўча-кўйда учратганида, ҳеч иккиланмай сўккан бўларди.

— О-о-о, қариндош! — дея меҳмон Элёр кириши билан ўрнидан турди ва шу заҳоти чайқалиб кетиб, айтмоқчи бўлган гапи эсидан чиқди.

Элёр салом берди. Алигини кутмасдан жирканчли кимсага қўлини узатди.

— Ҳе, ҳе… — дея маст одам нусха унинг қўлидан тутди.

Йўқ, кўришиш учун эмас, йиқилиб кетмаслик ва дастурхондаги яримлаган ароқ шишасини ағдариб, ичидаги ақл-ҳушни ўғирловчи шайтон сувини тўкиб юбормаслик учун ушлади.

— Эҳтиёт бўлинг, — деди Элёр унинг жойига ўтиришига кўмаклашаркан.

Паризоднинг нимага шама қилганини англади.

— Қалайсан энди, қариндош? — сўради ўтириб олганидан сўнг Паризоднинг тоғаси.

— Юрибман тупроқ босиб, — жавоб қайтарди Элёр.

— Яхшиям тупроқ устида экансан, остида бўлганингда нима қилардинг?! — дея хахолаб кулди серсоқол ва лаб-лунжини кафтининг орқаси билан артиб, бирдан ароққа қўлини чўзди.

— Тупроқ остида бўлганимда, алкаш бўп қолардим, — деди ҳамсуҳбатига жавобан Элёр.

Хонадон тоғаси бирдан унга қаради, кўзини олайтирди. Аммо лом-мим демасдан, шишани қўлига олди-да, ёнидаги пиёлани ароққа тўлдирди. Кейин яна битта пиёлага солиб, Элёрга узатди.

— Ичмайман, эртага ишга чиқишим керак, — эътироз билдирди Элёр.

— Эртага ишга… Нима, биз бекорчи эканмизми? Отинг нимайди?

— Элёр.

— Меники Диёр… Ха-ха-ха… Ҳазиллашдим. Саид менинг отим. Гап бундай, Элёрбек, пиёлани қўлингга ол, мен сенга битта гап айтаман. Ундан кейин ичасанми, тўкиб ташлайсанми, ўзинг биласан. Қани, ол қўлингга.

Элёр бир пиёлага, бир Саидга қаради.

— Эркакмисан, мен сенга ич деяётганим йўқ-ку. Қўлингга ол, тамом-вассалом. Бирон нимадан қўрқаётган бўлсанг, мана, менга айт. Любой ода-мингни тиз чўктиришга қурбим етади. Керак бўлса… — деб Саид эшикка кўз ташлади.

Афтидан, кимнидир кўрди, шекилли, гапини давом эттирмай, пиёладаги ароқдан бир ҳўплаб, сўнг газак қилди.

Унинг боя ўрнидан турганида тебраниб йиқилмаслик учун Элёрнинг қўлини ушлагани ва энди бурро-бурро гапираётгани, эҳтиёткорликни йўқотмагани Элёрни ҳайрон қолдирди.

— Қўлингга пиёлани ол! — деди Саид бу сафар буйруқ оҳангида.

Элёр беихтиёр унинг айтганини бажарди. Шунда Саид ковак тишини шимиб қўйди-да:

— Шаробнинг фойдаси бир олам. Мана, сен ишдан чарчаб келдинг. Иложи бўлса, ёстиққа бошингни қўйсанг-у, қотсанг. Лекин мен билан ўтиришга мажбурсан. Агар эзмаликларимни эшитиб ўтирсанг, абжағинг чиқиши аниқ. Чунки мен ҳали-вери ухламайман. Кундузи планни бажариб бўлганман. Яна ишдан яхшигина бош оғриғини орттириб олган бўлсанг ҳам, ажабланмайман. «Қаердан биласиз?» демоқчимисан? Эй, мен билмайдиган нарсанинг ўзи қолмаган. Охирги пайтларда ер остида илон қимирласа, сезадиган бўлганман. Хуллас, гап кўпайиб кетди. Ичмасанг, кўпи билан беш-олти йилдан кейин инфарктни орттириб оласан. Қарабсанки, бу дунё билан хайрлашиб турибсан-да, — дея Саид яна бир марта эшик тарафга кўз ташлади. Сўнг: — Ол, зўр гапларни кейин айтаман, — деди.

Элёр кўзини юмиб, бир кўтаришда пиёлани оқ қилди. Сўнг ҳайрон бўлиб Саидга қаради-да:

— Оддий сув-ку, — деди.

Саид ҳиринглаб кулди.

— Эй, қишлоқи, сен ниманиям билардинг? Биз аҳмоқ эмасмиз. Асл нарсаларни топиб ичамиз. Бу ароқ ўзи шунақа, ҳидиям, аччиғиям йўқ. Лекин шунақанги кайф берадики, даҳшатга тушасан. Чет элники-да… Чет элликлар ишни тоза қилишади… Хўш, биринчи билан иккинчининг орасидан «КамАЗ», «БелАЗ» ўтсаям, қил ўтмасин, деган гап бор, — дея Саид Элёрнинг пиёласини яна ўзи мақтаган ароққа тўлдирди.

Бу сафар Элёр «йўқ» демади. Қолаверса, ўзининг ҳам бундай ноёб ароқни ичишга истаги ортган эди.

— Қани, энди у-бу нарсалардан е. Мана, колбаса, мана, помидор, бодринг, сузмаям турибди. Қовурилган гўшт сал совиб қолган-у, лекин ичгандан кейин зўр кетади. Агар ҳурматли опажоним жиянчамга буюрса, овқат ҳам беришлари мумкин.

Элёрнинг мияси қизиб, иштаҳаси очилди. Аммо бир-икки бўлак гўшт еганидан сўнг, дастурхондан қўлини тортди. Лаб-лунжини сочиққа артди.

— Тишинг суякка тегдими? — дея иржайди Саид.

— Йўқ, ўзим…

— Овора бўлма, барибир, овқат беришмайди. Буларни мен биламан-ку. Ишонсанг, қариндошим бўлсаям, баъзан ўзим сўраб оламан. Пишиқ ҳаммаси. Биттагина шўринг қурғур поччамнинг қўли очиқ. Энди у одам қоплаб топади-да, тўғрими? — дея мийиғида кулди Саид.

— Билмадим, — дея елка қисди Элёр, — мен кичкина одамман. Ундан кейин ҳамма нарсагаям ақлим етавермайди. Машина десангиз, машинани чоптираман. Ремонт-пемонтлариниям қотириб ташлайман. Лекин катта нарсаларга келганда нўноқроқман-да… Шу, сиздан бир нарса сўрасам, майлими?

— Бемалол, укам, биз баъзи бировларга ўхшаб, ичимизда минг битта нарсани сақлаб юрмаймиз, шартта ташқарига чиқариб юборамиз-қўямиз, олам гулистон, — дея ғўдайди Саид.

— Боя келганимда оёқда зўрға тургандингиз. Яна мен билан бирга ичдингиз. Лекин гапларингиз бурро-бурро. Сира маст одамга ўхшамайсиз.

— Ҳе, биз бунақанги ароқлардан бир яшигини кўрдим демай ютадиганлар хилиданмиз. Ундан кейин бу занғарнинг, — дея Саид шишани олиб Элёрга кўрсатди, — қиладиган иши аввал оёқни ишдан чиқариш. Кейин секин бошқа жойларга ҳужумга ўтади. Лекин сен бола гап-сўзларингдан, ўзингни тутишингдан пишиққа ўхшайсан. Мен сенга айтсам, шундай бўлганинг яхши. Мана, мен туғилганимдан бери ўзгармайман. Ухлаётганимдаям ҳозирги гапларимни гапираман. Бир куни Толмас Бадриддинович жуда нозик ишни буюриб қолди. Мен сенга колхозчиларнинг ишламаганигаям ойлик ёзиб, кейин ўзлари чўнтакларига ураётганларини айтмаяпман. Умуман олганда, бу раис даражасидаги иш эмас. Бухгалтер, бригадир, ана боринг, табелчи бунақанги майда ишларни қилади. Раис, ўзинг биласан, битта урганда қарийб ка-а-ат-та…

***

Саиднинг қолган гапи ичида қолди. Хонага Паризод кирди, кирган заҳоти кўзининг ости билан Элёрга қаради. Сўнг бироз қовоғини солган бўлди-да, қўлидаги буғи чиқиб турган косани дастурхонга қўйди.

— Шўрва зўр нарса-да, қатиқ аралаштириб, устига патир тўғрасанг, жоннинг роҳати, — деди шу заҳоти Саид.

— Ҳимм, — дея бурнини жийирди Паризод, — айниқса, текин бўлиб, лақиллашингни эринмай эшитадиган қулоқ бўлса, янаям зўр ўтади-да.

Элёр кулгидан зўрға ўзини тийиб қолди. Саид эса бўзрайди.

— Ёқмадими? — дея мийиғида кулди Паризод. — Унда бурнингизни тишлаб қўйсангиз, жойига тушиб кетади.

У кетар чоғи Элёрга нигоҳлари билан тегажоқлик қилиб кетди.

Саид муштини бир-бирига урди. Тишини ғичирлатди ва кўзини чақчайтириб, Элёрга қаради-да:

— Кўрдингми? Булар чаёндан ҳам баттар. Агар мен бўлмаганимда, ҳолларига маймунлар йиғларди… Арзимайди. Асабни бузиб, ғазабланишим бунақанги қовоқ-тумшуқчалардан бир неча марта қиммат туради, — дея пиёласини ароққа тўлдириб, бир кўтаришда ичиб юбориб, бурнини тортди.

Сўнг орқасига, кўрпачанинг остига қўлини тиқиб, яна битта шишани олди-да, дастурхон устига қўйди.

Бу вақт оралиғида Элёр бир-икки қошиқ шўрва ичган эди.

— Менга қара, ферманинг мудирлигига кимни қўйишди? — сўради Саид шишанинг оғзини очаётиб.

— Билмайман.

— Ҳой, бола, қўйсанг-чи шунақанги гапингни. Жуда ўзингни соддаликка солаверсанг, сендан шубҳалана бошлайман.

— Ихтиёрингиз, ака. Мен уззукун кўчада бўламан.

— Тўғри, тўғри. Энг яхшиси — ароқ. Ҳеч қандай сир-асрори йўқ. Ичасан, кайф қиласан, ётасан.

Саид кетма-кет пиёласини тўлдириб, заҳру заққум юта бошлади. Элёр гўё ёнида ҳеч ким йўқдай шўрва ичди. Орадан бирор йигирма дақиқа ўтгач, Саид бутунлай маст бўлди. Боши эгилиб қолди. Бир нималар деб ғўлдиради. Элёр «Ана пишди. Энди кетаверсам ҳам бўлар» деган хаёлда, бўшаган косани четроққа суриб, энди ўрнидан турмоқчи бўлганида, Саид:

— Мен ҳам бир вақтлар сендай эдим. Сен ҳам мендай бўласан, — деди.

Элёр бирдан ялт этиб унга қаради. Бироқ у кеч қолган эди. Саид яна бошини эгиб олган, тағин ғўлдирай бошлаганди.

— Нима бўлган? — деди Элёр ички қизиқиш билан.

Жавоб ғўлдираш бўлди.

Йигитнинг ичидан қиринди ўтди. «Мастлик — ростлик, дейишади. Бу одам нима иш қилган экан? Бу гапларида нимани назарда тутди? Қандай қилиб менинг ўрнимда бўлади-ю, кейин манави аҳволга тушади? Туришига қарасанг, алкаш деб ўйлайсан, лекин айтаётган гаплари ғалати» дея кўнглидан ўтказди Элёр ва ўрнидан турди.

У эшикдан даҳлизга ўтганида қўшни хонадан ғўнғир-ғўнғир овозлар эшитилди. Беихтиёр қулоқ тутди.

«Юзталикларини алоҳида, элликталикларини алоҳида тахланглар. Чалкашиб кетмасин. Савил бирдан тахлаб келса, бир жойи камайиб қолармиди?» деди Насима опа.

«Қизиқ, нимани тахлашаётган экан? Шошма, элликталик, юзталик. Наҳотки пул бўлса? Шунақа пуллар борлигини кўп эшитганман. Лекин бирор мартаям кўрмаганман. Қанақа бўларкан? Битта қараб кўрсам-чи?! Эй-й, бошқа хаёлга боришади. Кейин хўжайинга айтишса, балога қолиб кетаман» дея ўйлади Элёр. Аммо, барибир, ички қизиқиш уни ташқарига чиқишга қўймаётганди. У раиснинг ундан-бундан пул олиб, бойлик орттиришини яхши биларди. Лекин эллик, юз…

— Ая, сариқ тангаларни нима қилай? — сўради Паризод бирдан Элёрнинг хаёлини бўлиб.

Йигит чўчиб тушди ва изига қайтмаса, уни биров айбдор қиладигандай ортига ўгирилиб, ўтирган хонасига кирди. Саиднинг кўрпача устида узала тушганча ухлаётганига гувоҳ бўлди. «У маст эди. Бунча тез чўзилиб олди. Ёки ичгани ароқ эмасмиди? Ҳиди, мазаси йўқ эди. Худди сувга ўхшарди. Лекин бошимни қизитди-ку… Тавба, икки йилдан бери бу уйга келаман-у, ўзимни биринчи марта ўғирликка келгандай ҳис қиляпман. Бир гап бор. Бекоргамас…»

Йигит ўйини охирлатмай туриб, унинг ортидаги эшик очилди. Элёрнинг юраги шиғиллади ва бирдан ўгирилди.

— Ҳа, нима бўлди? Нимага довдираб турибсан? — деди унга еб қўйгудек тикилиб турган Насима опа.

* * *

Унинг ишга иштиёқи баланд эди, шу боис саҳарлабдан уйғониб мол-ҳолга қаради. Ювиниб, синглиси, энасининг уйғонишини кутмасдан, примус пилигини ёндирди. Устига чойнак қўйди. Сўнг сийраккина соқолини қиртишлашга тушди. Уни ҳам дарров уддалагач, соатга қаради: эндигина олти ярим бўлибди. У бошини қашлаб, сўрига борди. Кўзи кўча тарафдан тўртта қўйни ҳайдаб келаётган отасига тушди. «Бировларни гапиргулигим йўқ экан-ку. Ана, отам ҳам пахтанинг ичига қўйларни боқиб келаяпти. Эй, азалдан шундай-ку, нима қиламан арзимаган нарсага бошимни қотириб?» дея ўйлади у ва отасига ёрдамлашиш учун унинг истиқболига юрди.

— Битта қўчқор опкеп, орасига қўшмасак, бўлмайдиганга ўхшайди. Валиникини зўрға ажратдим. Бирдан иккитаси қочибди. Савилга «Тураверсин, эртага чиққанда, ажратиб оларсан» десам, «Ориқлаб кетади» дейди, ярамас. Бўлмаса, икки соат гаплашиб турдик. Қанча одамнинг ғийбатини қилдик. Ўз оғзи билан қишлоқнинг ярмини хасисга чиқариб ташлади. Мен ҳам аҳмоқ бўп, унинг гапини эшитиб тураверибман. Қўчқори ирғишлаб қолганидан кейин чопқиллаганини бир кўрсанг эди. Аввал мен содда нима экан, деб ҳайрон бўпман. «Ҳар куни икки коса макка бераман!» деб бақирди у. Шундан кейин билибман, — дея кулди Норқул ака.

Лекин ўғил кулмади. Отасига жиддий боқди.

— Нимага безраясан? — сўради ота.

— Безраймаяпман. Кеча қўчқорни сўймаганингизда, бугун Вали акадан шу гапни эшитмаган бўлардингиз, — жавоб берди Маъруф.

Норқул ака шу заҳоти:

— Сен аҳмоқ ниманиям биласан? — дея ўғлининг бошига шапатилаб қўйди.

— Нима қилдим? — деб йиғламоқдан бери бўлиб отасига тикилди Маъруф.

— Менга ўхшама, дегандим-ку, сен эшшакка.

— Бўлмаса, кимга ўхшай?!

— Итга ўхша! Ҳайвонга ўхша! Лекин менга ўхшама! Ўхшайдиган бўлсанг, умринг сувчиликда ўтади. Биров билан келишолмайсан. Юрасан, моховдан бир тукинг фарқ қилмай. Тушундингми?! Баҳромгаям ўхшама. Раисга ўхша! Анави падарингга лаънат мешқорин Ҳайбатуллога ўхша! Ҳа-а, Ҳайбатуллонинг қизига уйланиб ол! Ошиғинг олчи, пичоғинг мой устида бўлади! Оқшом қизи билан гаплашиб тургандинг-ку! Ўлиб ўтирган бўлса, шартта қулоғини тишла-да, номард! Нима қиласан лаллайиб?.. Лаллайиб, мен нима топдим?.. Кўзимни эртароқ очсам бўлмасмиди? Ўқишнинг, казо-казоларнинг этагини тутишнинг иложи йўқмиди? Бориди. Керак бўлса, райондаги ҳамма магазинга мол тарқатадиган база директорининг қизига уйлансам бўларди. Лекин мен уйланмадим. Унинг ўрнига, қилдай камбағал, чориғини зўрға судраб юрган, ўзимга ўхшаган чўлоқ — Эшбўрининг қизига уйландим. Кейин, кейин ҳаммаси расво бўлди!..

Норқул ака гапиришдан тўхтади. Унинг юзи қизарган, кўзи олайган, қўли мушт бўлиб тугилганди. Маъруфнинг эса ранги докадай оқариб кетди. Чунки у умрида отасидан бунақанги гап эшитмаганди. Эшитишни тасаввур ҳам қилолмасди. Тўғри, отаси тўпори, содда, оғзига келганини қайтармайдиганлар хилидан. Аммо бирор марта бўлсин, хотини, болаларини камситмаганди. Бирдан кутилмаганда бундай дейиши йигитни бутунлай довдиратиб қўйди.

(давоми бор)

Нуриддин ИСМОИЛОВ